ویژگی های فرش تبریز

قالی تبریز. قالی تبریز یکی از انواع قالی های ایرانی است. این قالی در شهر تبریز بافته می شود. این شهر یکی از مهم ترین مراکز بافت قالی در ایران است و قالی های بافت آن از تنوع و گوناگونی بسیاری برخوردارند. تبریز، در حال حاضر از سوی «شورای جهانی صنایع دستی» به عنوان «شهر جهانی بافت فرش» انتخاب شده است. محتویات ۱ تاریخچه فرش تبریز ۲ چند نمونه از طر ح های شناخته شده تبریز ۳ تکنیک های جدید فرش تبریز ۴ تحول در رنگ آمیزی فرش تبریز ۵ ویژگیهای بافت در قالی های تبریز ۶ سوابق تولید و تجارت ۷ ویژگی های طرح و رنگ ۸ نگارخانه ۹ منابع تاریخچه فرش تبریز فرش تبریز در مورد تاریخچه فرش در تبریز چنین می توان گفت که با توجه به قدمت تاریخی این شهر؛ مسلماً هنر صنعت فرش بافی درآن به قبل از دوران صفویه باز می گردد. در نیمه دوم قرن پانزده و در دوران صفوی، فرش از حالتی روستایی به هنر پیشرفته درباری تبدیل شد. یکی دیگر از تحولات مهم در فرش این دوره، طرح هایی بود که هنرمندان دربار تبریز و هرات ایجاد شد. در کتاب Rugs and Carpet of the World اثر Ian Bennet به نظریه ای دیگر در مورد فرش تبریز در زمان صفوی بر می خوریم که در اینجا نقل می شود:«تعداد زیادی از فرش های مدالیون یا ترنج دار که در سالهای آغازین قرن ۱۶ میلادی در زمان حکومت شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب بافته شده اند، دارای طرح مایهٔ اسلیمی و نقوش حیوانی و انسانی هستند» در این کتاب نویسنده سعی کرده تعدادی از قالی های موجود در موزه های جهان مربوط به نیمه اول قرن شانزدهم را به کارگاه های تبریز نسبت دهداز قرن ۱۷م. به بعد و پس از اینکه قالی ایران به خارج از کشور راه یافت، صنعتگران تبریز با دریافت سلیقه مردم اروپا و آمریکا دست به بافتن قالی هایی زدند که بسیار جالب بود و بازار آن کشورها را به خود اختصاص داد تبریز یکی از قطب های بافندگی بسیار با اهمیت ایران در زمینهٔ قالی بافی است. فرش های آن، چه آن هایی که زینت بخش موزه های معتبر جهان هستند یا در مجموعهٔ کلکسیونرهای مشتاق جای گرفته اند، یا آن هایی که در مقیاس زیاد و در کیفیت تجارتی سر از بازارها و چهار سوق ها در می آورند، همواره خوش اقبال و مشتری پسند هستند. برابر آماری که در دست داریم در شهرستان تبریز و حومهٔ آن در سال ۱۳۶۴ شمسی بر روی ۱۶۰۰۰ دار قالی ۳۲۱۵۰ کارگر بافنده کار کرده اند. علاوه بر تک بافی ها، کارگاه های متعددی از سالیان بسیار دور در کار فرش بافی بوده و هستند. در سال های اخیر بافنده های چیره دست تبریزی به تولید فرش های گل ابریشم بسیار ظریف با رج شمار ۵۰ و ۶۰ در مقیاس وسیع روی آورده اند. این گونه فرش ها که بعضی با چله های ابریشمی هستند، بیشتر با طرح های لچک و ترنج و با رنگ های غالباً بژ روشن و نخودی بافته می شوند و در رنگ آمیزی گل ها و نگاره ها از رنگ های سرخابی، عنابی و زیتونی به فراوانی استفاده می شود. فرش های تبریز در هفتاد سال اخیر اغلب با طرح های گلدانی، درختی، محرابی، قندیل دار، حیوان دار، شکارگاه، هراتی، شاخ و برگی، گلفرنگ، بندی خشتی یا قاب قابی، منظره بافی، قاب قرآنی و نقش های هندسی از کوچک ترین تا بزرگ ترین اندازه های ممکن بافته شده اند. بافت کناره و گلکی چندان خوشایند بافنده تبریزی نیست. در حال حاضر تبریز به عنوان کانون عمده عرضهٔ فرش های شهری باف آذربایجان شناخته می شود و کانون بزرگ تولید کنندگان نامور و صاحب نامی گردیده که فرش آذربایجان به آن می بالد. تبریز یکی از قطب های بافندگی بسیار با اهمیت ایران در زمینه ی قالی بافی است. فرش های آن، چه آن هایی که زینت بخش موزه های معتبر جهان هستند یا در مجموعه ی کلکسیونرهای مشتاق جای گرفته اند، یا آن هایی که در مقیاس زیاد و در کیفیت تجارتی سر از بازارها و چهار سوق ها در می آورند، همواره خوش اقبال و مشتری پسند هستند. چند نمونه از طر ح های شناخته شده تبریز طرح های شناخته شده ناحیه تبریز عبارتند از:طرح مستوفی (کل فرنک مستوفی)،اسلیمی ترنج دار،اسلیمی لچک دار،ترنج،نقش ماهی یا هراتی،گلدانی،میناخانی،طرح درختی،طرح تصویری،طرح باغی یاگلستانی،طرح شکارگاه و... تکنیک های جدید فرش تبریز در فرش تبریز ابداعاتی خصوصاً در چند دهه اخیر انجام شده که حالتی خاص را به فرش اعلای این منطقه داده است. این خلاقیت ها در نقوش، رنگ و بافت نمود کرده و سبب به وجود آمدن آثار بدیع در زمینه تولید فرش نفیس ایران گردیده که تاکنون سابقه نداشته است تحول در رنگ آمیزی فرش تبریز نمایش عمق از جلوه های جدید در رنگ فرش معاصر تبریز به کار گیری عمق و بعد یا پرسپکتیو در این طرح دو بعدی است که شناسه ای خاص به فرش تبریز داده است استفاده از رنگ برای فضا بندی تحولی دیگر در ابداعات فرش تبریز، استفاده از رنگ برای پر کردن فضاهای خالی به جای نقش است که با به کار گیری رنگ های دارای هارمونی و هماهنگی با طرح فضاهایی خاص قرابتی زیبا بین طرح و رنگ ایجاد می شود. چنین فنی را در طرح های زیر خاکی جدید می بینیم. به کار گیری سایه روشن نو آوری دیگر در فرش تبریز، به کار گیری سایه با استفاده از رنگ است. استفاده نا محدود از رنگ های هم خانواده و ایجاد سایه روشن باعث القای عمق می شود. از ویزگی های دیگر تعادی بین رنگ های سرد و گرم بوده است که وجود این سایه و روشن ها در گل ها و متن حالتی برجسته به نقوش می دهد. این روش توانسته گل ها را طبیعی تر کرده و به سبک رئال (واقع گرایانه) نزدیک تر نماید. دور گیری به کارگیری ابریشم سفید و رنگی به منظور دور گیری گل ها و برگ ها از دیگر ویژگی های فرش تبریز بوده است. طرح زیر خاکی یکی از انواع طرح های تبریز، طرح زیر خاکی است. این سبک دارای رنگ های ویژه خصوصاً رنگ بژ، زیتونی وسدری است که حالت زیر خاکی را به نقش می دهد. عناصر تشکیل دهنده طرح آثار و ابنیه باستانی و نقش شاهان و شخصیت های ادبی و شعرای گذشته ایران است. ویژگیهای بافت در قالی های تبریز در میان ویژگی های مشترک تمامی قالیهای آذربایجان گره ترکی بیش از همه مورد توجه است. نوع گلیم بافی قالی های روستایی و عشایری آذربایجان به ویژه در قالی های قدیمی عمدتاً به سبک معروف فارسی است و به عبارتی از پود ضخیم برای گلیم بافی استفاده می نمایند. رجشمار قالی های روستایی آذربایجان عموماً درشت و بین ۱۵ و حداکثر ۲۵ رج محدود می گردند. دارهای قالی مورد استفاده در آذربایجان به جز قالی های عشایری، همگی از نوع عمودی است. مهمترین ابعاد قالی های جدید شهری باف آذربایجان ۲*۳ و ۲/۵*۳/۵ و همچنین ۳*۴ است و ابعاد کوچکتر اغلب در قالی های قدیم آن دیده می شود. ابعاد دایره و چند ضلعی نیز طی سالهای اخیر در این منطقه رواج یافته است. قالی روستایی آذربایجان ابعاد متفاوتی دارد. شمار رج های قالی تبریز معمولاً از ۲۴ رج شروع شده و تا ۱۱۰ رج ادامه می یابد. رج که به واحد تراکم گره اطلاق می شود، بهترین روش برای ارزیابی کیفیت قالی به شمار می رود؛ هرقدر شمار رج های یک قالی بیش تر باشد، کیفیت آن نیز مطلوب تر خواهد بود. قالی های ظریف معمولاً از نخ های ابریشمی یا پنبه ای بافنده می شوند. تبریز یکی از بزرگ ترین و مهم ترین مراکز قالی بافی در سطح ایران و جهان است و نقش مهمی را در زمینهٔ توسعه و گسترش سنت ها و هنرهای تزئینی و کاربردی بازی می کند. اوج هنر قالی تبریز مربوط به سده های دوزادهم تا شانزدهم میلادی بوده است. شکل گیری ۲۰۰ شاهکار هنری قالی تبریز با ادغام هماهنگ هنرهای بافندگی و نگارگری ایرانی در طی ۱۴ سده، سطح بالای هنر بافندگان قالی را در این شهر به عرصهٔ نمایش گذاشته و مکتب کلاسیک تبریز بنیان نهاده شد. این مکتب به ۲ زیرشاخهٔ اصلی تبریز و اردبیل تقسیم می شود. سوابق تولید و تجارت منطقه آذربایجان به دلیل وسعت مراتع، زمینهای کشاورزی، آب و هوای مناسب و طبیعتی کوهستانی همواره در تولید قالی از موقعیتی ممتاز بهره مند بوده است. شهر تبریز در میان کلیه مراکز قالیبافی این خطه دارای مقام و اعتبار به سزایی است. تبریز همگام با هرات در زمان جانشینان هلاکو مرکز مهم داد و ستد قالی بوده است. بخصوص در زمان حکومت صفویان با ایجاد کارگاههای بزرگ قالیبافی، بافندگان طراز اول در این شهر گرد آمدند و به بافت فرشهای بسیار نفیسی پرداختند که امروزه بسیاری از آنهازینت بخش موزه های بزرگ جهان است. پس از انتقال پایتخت صفویان از هرات به تبریز، دومین مکتب هنری ایران (مکتب تبریز) بنیان نهاده شد و به دنبال آن استقرار تعداد بیشماری از هنر مندان، از هر صنف و حرفه ای باعث شد که شهر تبریز به عنوان کانون هنر مورد توجه بسیاری قرار گیرد و در این میان هنر فرش بافی نیز با استقرار نقاشان و طراحان زبده ای چون بهزاد و سلطان محمد دو چندان رشد یافت. در واقع فرش ایران که در زمان سلسله صفویان به اوج شهرت رسیده بود به دنبال هجوم افغان ها و آشفتگی های پس از آنها تنزل یافت و تنها در زمان قاجار جای خود را تا حدی بازیافت و صدور فرش ایران به عنوان کالای تجارتی از راه آذربایجان وترکیه به اروپا آغاز شد و آنگاه که ذخیره فرش ایران به ویژه در آذربایجان رو به پایان یافت، با همت بازرگانان تبریزی در سایر شهرهای بزرگ، قالیبافی عمری دوباره یافت که در این میان مشهد، کرمان، کاشان، اراک و همدان نقش مهمی را به عهده داشتند. تبریز از نیمه دوم قرن نوزدهم و بر اساس منابع گوناگون از حدود دههٔ آخر قرن سیزدهم هجری قمری توسط بازرگانان این شهر به امر صادرات قالی به استانبول و سپس به کشورهای اروپایی پیشقدم شد. تبریز که در بسیاری موارد همواره پرچمدار نهضت های مختلفی بود، در اعتلا و گسترش جهانی نام فرش ایران نقش مهمی را ایفا کرد و رونق و احیای هنر قالیبافی ایران در اواخر دوره قاجار و اوایل سلطنت پهلوی و راهیابی فرش ایران به بازارهای جهان و گسترش این حرفه در سایر نقاط ایران تا حدود زیادی مرهون بازرگانان و تجار و قالیبافان آذربایجان به ویژه تبریزی است. سیسیل ادوارد در باره صادرات فرش ایران به کشور های اروپایی و آسیایی نوشته است: "داد و ستد این کالا در دست بازرگانان تبریزی بود که مردمانی سرشناس و مایه دار بودند. تجارت خانه های ایشان شعبه هایی هم در استانبول داشت. معاملات اصلی آنان عبارت از خرید اجناس کارخانه های مغرب زمین و حمل آن ها به ایران از طریق راه طرابوزان بود." بیشترین قالی های آذربایجان و همدان از طریق استانبول به کشورهای آلمان و انگلیس و قالی های سلطان آباد و کرمان از طریق بندر عقبه در شمال دریای احمر که امروزه جزو کشور اردن هاشمی است و بندرعباس در جنوب به ایالات متحده آمریکا صادر می گردیدند. از بزرگترین صادر کنندگان فرش تبریز که اولین پرچمداران صادرات فرش ایران بودند و برخی خود در تولید فرش نیز دستی داشتند می توان به حاج یوسف قالیچی-حاج عبدالله قالیچی-حاج میرزا جعفر اسلامبولچی-حاج صمد قره قالیچی -میرزا علی اصغر و میرزا علی اکبر و اسماعیل قالیچی-صدقیانی-ایپکچی-حاج محمد ممقانی-محمود اف-دیلمقانی-آواکیان-کاسباریان و اردوبادی اشاره نمود. در حال حاضر تبریز به عنوان کانون عمده عرضه ی فرش های شهری باف آذربایجان شناخته می شود و کانون بزرگ تولید کنندگان نامور و صاحب نامی گردیده که فرش آذربایجان به آن می بالد. برابر آماری که در دست داریم در شهرستان تبریز و حومه ی آن در سال 1364 شمسی بر روی 16000 دار قالی 32150 کارگر بافنده کار کرده اند. علاوه بر تک بافی ها، کارگاه های متعددی از سالیان بسیار دور در کار فرش بافی بوده و هستند. ویژگی های طرح و رنگ بافندگان تبریز به ویژه در دوره معاصر هر طرح زیبایی را مورد استفاده قرار داده یا ترکیبی از رنگهای مختلف، طرحی نو را در انداخته ند. انواع طرح های لچکوترنج،درختی،گلدانی،بته جقه ای و دهها طرح دیگر مورد استفادهٔ بافندگان امروز تبریز و مرند و خوی... است. شاید شادابی و طراوت رنگ در قالی شهری باف آذربایجان بیش از هر چیز دیگر توجه خریداران فرش را به خود معطوف دارد. زیبایی قالیهای لچک و ترنج هندسی هریس به گونه ای است که هم اکنون بسیاری از قالیبافان تبریز و سایر شهرهای آذربایجان از آن کپی برداری نموده و با نام نقش هریس به بازار عرضه می نمایند. در واقع نقشه قدیمی و اصیل هریس به گونه ای است که ضمن حفظ ویژگی نقوش لچک و ترنج شاه عباسی، ترکیبی هندسی به آن داده و با استفاده از خطوط زاویه دار، هویتی کاملاً مستقل از قالی های شهری باف را برای آن رقم می زند. معروف ترین نام در میان این طرح ها لچک و ترنج شاخه شکسته نام دارد گرایش به طرحهای هندسی و حتی ذهنی بافی، ویژگی مشترک طرحهای روستایی فرش آذربایجان است. برابر آماری که در دست داریم در شهرستان تبریز و حومه ی آن در سال 1364 شمسی بر روی 16000 دار قالی 32150 کارگر بافنده کار کرده اند. علاوه بر تک بافی ها، کارگاه های در سال های اخیر بافنده های چیره دست تبریزی به تولید فرش های گل ابریشم بسیار ظریف با رج شمار 50 و 60 در مقیاس وسیع روی آورده اند. این گونه فرش ها که بعضی با چله های ابریشمی هستند، بیشتر با طرح های لچک و ترنج و با رنگ های غالباً بژ روشن و نخودی بافته می شوند و در رنگ آمیزی گل ها و نگاره ها از رنگ های سرخابی، عنابی و زیتونی به فراوانی استفاده می شود. فرش های تبریز در هفتاد سال اخیر اغلب با طرح های گلدانی، درختی، محرابی، قندیل دار، حیوان دار، شکارگاه، هراتی، شاخ و برگی، گلفرنگ، بندی خشتی یا قاب قابی، منظره بافی، قاب قرآنی و نقش های هندسی از کوچک ترین تا بزرگ ترین اندازه های ممکن بافته شده اند. بافت کناره و گلکی چندان خوشایند بافنده تبریزی نیست.